نظریۀ ادبیِ عرفانی: گرانیگاهِ اندیشه ها و ایده های ادبی عُرفا

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

استادیار، گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه خلیج فارس، بوشهر، ایران.

چکیده

با به وجود آمدن تلقّی علمی و نوینی از نقد ادبی که با نظریه پیوند تنگاتنگی دارد، واکاوی سنّت ادبی و ایده‌ها و آرای گذشتگان‌مان دربارۀ ادبیات و شعر با هدف تألیف الگوهای بومی نقد و نظریۀ ادبی، امری ضروری می‌نماید. در جستار پیش رو که به شیوۀ توصیفی- تحلیلی و بر بنیاد منابع کتابخانه‌ای فراهم آمده است، نخست دلایلی در اثبات فرضیۀ وجود نقد و نظریۀ ادبی در گذشتۀ ادبی ایران ارایه شده است. سپس با توجّه به مختصّات نقد نظریه‌مدار به مثابۀ دستاوردی مدرن، با شاخص قرار گرفته شدن الگوی ارتباط زبانی یاکوبسن گونه‌های نظریۀ ادبی از یکدیگر بازشناسانده شده و دربارۀ گونۀ «نظریۀ ادبی موضوع‌مدار» بحث شده است. این مطالب که مبانی نظری جستار پیش رو را تشکیل داده است، از جمله به این نتایج انجامیده که می‌توان در کنار نظریه‌های موضوع‌مدار وارداتی‌ای از قبیل ، ماتریالیسم فرهنگی، تاریخ‌گرایی نوین، نظریه و نقد مارکسیستی، نقد فمینیستی، نقد پسااستعماری، بوم-نقد و...، از متن گفتمان تصوّف نظریۀ موضوع‌مدار بومی‌ای را با نام «نظریۀ ادبی عرفانی» تألیف کرد. در نظریۀ ادبی عرفانی بنا بر جهان‌نگری‌ای معنوی، آنچه اصالت دارد محتوا است و نه صورت و این اندیشۀ بنیادی با نمودهای گوناگونی در آثار متصوّفه(در آرای انسان‌شناسی، سیاسی، ادبی و ... آن‌ها) بازتاب یافته. نیز شاعران، نه بر مبنای «چگونه گفتن»، بلکه بر مبنای «چه گفتن» رتبه‌بندی می‌گردند و بر همین نهج «شعر حکمت» بر «شعر هزل» برتری داده می‌شود. این قبیل نظرات در کاربست عملی‌شان برای نقد آثار ادبی و اشعار، بدنۀ «نقد ادبی عرفانی» را می‌سازند.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

Mystical literary theory: the center of gravity of mystics' literary thoughts and ideas

نویسنده [English]

  • Mojahed Gholami
Assistant Professor, Department of Persian Language and Literature, Faculty of Literature and Humanities, Persian Gulf University, Bushehr, Iran.
چکیده [English]

Abstract

Introduction

The question of whether literary criticism and theory existed in Iran's literary past or not is a question that has arisen in recent decades with the spread of modern literary criticism in Iran. In response to this new question, researchers and literary critics have different orientations. These orientations go back to the motivations and thoughts of these researchers and critics. Some believe in the existence of criticism and literary theory in Iran's past, and some do not accept this. The reasons of the second group are not very convincing. Also, it cannot deal with the evidence and signs of the existence of criticism and literary theory in those days. Iran's literary past has not been without criticism and literary theory; But with the definition of literary criticism and theory that existed in those days, and that definition should not be exactly the same imported definition that is common today of literary criticism and theory. Literary criticism in its modern sense is: creative, theoretical and methodical reading of the text to understand its secondary meanings and implied meanings. It is also a meaning-making approach and a new understanding of the text that is provided by reading the text in a new frame of reference. The theories that make modern literary criticism and differentiate between its types are interdisciplinary theories (see. Culler, 2000: 14). These theories are taken from such sciences as linguistics, psychology, sociology, etc. Unfortunately, sometimes the argument about the presence or absence of modern literary criticism and theory in Iran's past has caused neglect in identifying the tradition of literary criticism in those days and analyzing its characteristics and aspects. This essay believes in the existence of criticism and literary theory in the past of Iran and analyzes the tradition of theorizing and criticism. Because it intends to examine its features and coordinates and introduce a type of theme-oriented literary theory in Iran's past and the literary criticism formed based on it. We have called this type "mystic literary theory and criticism" considering its intellectual foundation and scope.  
 

Methodology

This article is a theoretical and developmental article. So this article is written with a descriptive-analytical method. Library sources are used in this article. First, the resources are valued and classified. Then, conclusions were drawn from the information received from them.
 

Discussion

So far, various models have been presented for the typology of literary theories. In our opinion, the model proposed by Raman Selden and Peter Widdowson is the most efficient model for the typology of literary theories. This model was designed with the influence of Roman Jacobsen's (1896-1982) language communication model:

Theories addressed to the author: romantic-humanist theories.
Reader-oriented theories: Reader-oriented and

 phenomenological theories.

Theme-oriented theories: Marxist theories.
Text oriented theories: formalist theories and new criticism.
Theories focused on code: structuralist theories.

Koresh Safavi has exactly imitated this model and quoted it in his books, Familiarity with Linguistics in Persian Literature Studies (2019) and Familiarity with the Theory of Literary Criticism (2012).
     According to the ideas presented and the models proposed to identify the types of literary theories, mystical literary theory is considered a subject-oriented theory. Because it has the greatest tendency to the subject. In mystical literary theory, meaning and content are important. This great content and meanings are closely related to "religion". The origin of the keyword "religious poetry" in mystical literary theory is here. In the mentioned discourse, this trend towards meaning versus the trend towards the form or the trend towards the container instead of the container has found many reflections in various fields of philosophy, politics, sociology, psychology, etc That It should be checked. In the following, for example, some manifestations of this problem have been discussed only in the literary opinions of Sufis. In the mystical literary theory, "what to say" is original and more important than "how to say" and this has made the literary work, whether it is a story or a poem, in the most optimistic state, only a tool to fulfill this desire. In the mystical intellectual atmosphere, poetry and poetry have been ridiculed in at least two aspects and considered worthless:

The mystics were dependent on religion, and in religion, a poet has not had a pleasant image. The Qur'an describes poets as those who lead astray; They wander in every valley and do not do what they say (Shuara/226-224). In some verses, the Prophet of Islam has been cleared of the slander of poetry and the Qur'an has been cleared of the slander of poetry, and it has been said that the dignity of the Prophet is higher than these.
Until the development of mystic poetry, according to social and economic requirements, poetry mainly belonged to praise poets and a means to praise kings and powerful people. The poet has been looking for wealth with these poems. Romantic topics and descriptions in these poems are also about earthly (worthless) loves.

 
4.Conclusion
D Accepting modern literary theory and criticism is necessary and correct. But not in such a way that the fascination and fascination with it leads to the idea of the ineffectiveness of our literary tradition of literary theory and criticism. In the literary past of Iran, there has been literary criticism with a special definition of literary criticism in those periods. Since literary criticism is basically a theoretical practice, then there has been a literary theory in the literary tradition. These theories, which are found in the poetic treatises of philosophers and literary critics, rhetorical books, historical books, biographies and poetry collections, can be classified Based on the models used in the classification of modern literary theories.
According to the models presented in this regard, the mystical literary theory is a theory focused on the subject and is formed on the basis of the ideas and opinions of the Sufis. In mystical literary theory, content and meaning are superior to structure and form. This problem is the center of gravity of mystical literary theory and has shown itself in various ways in the discourse of literary criticism of Sufism. In this theory, the superiority of content over form has led to the dislike of poetry as a common literary form in those days. Also, in rating poets, religious poets are superior to praise poets. When talking about the story, it is looked at as a shell whose credibility is based on the content and the brain that is placed in it.
.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Mysticism and Sufism
  • Literary Criticism
  • Literary Theory
  • Subject-oriented Literary Criticism and Theory
  • Mystical Literary Theory
کتابنامه
الف.منابع فارسی
-ابن رشیق، ابی­علی الحسن­بن رشیق قیروانی (1401ه.ق). العمدۀ فی محاسن الشعر و آدابه و نقده. محمّد محیی­الدّین عبدالحمید(مصحح). الطبعة الخامسة. بیروت: دارالجیل.
-ابن کثیر، ابوالفداء اسماعیل­بن عمربن کثیر دمشقی (1407ه.ق). تفسیر ابن کثیر. بیروت: دارالفکر للطباعة.
-حمیدیان، سعید (1384). سعدی در غزل. چ.2. تهران: قطره.
-احمد حنبل، ابوعبدالله احمدبن حنبل­­بن محمّدبن حنبل شیبانی (1412ه.ق). مسند احمدبن حنبل. بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
-برسلر، چالز (1393). درآمدی بر نظریه­ها و روش­های نقد ادبی. ترجمۀ مصطفی عابدینی­فرد حسین پاینده(ویراستار). تهران: نیلوفر.
-پورجوادی، نصرالله (1374). شعر و شرع: بحثی دربارۀ فلسفۀ شعر از نظر عطّار. تهران: اساطیر.
-تادیه، ژان ایو (1390). نقد ادبی در قرن بیستم. مهشید نونهالی(مترجم). تهران: نیلوفر.
-جرجانی، عبدالقاهربن عبدالرّحمان (1413ق.). کتاب دلائل الاعجاز. قَرَأهُ وَ عَلّقَ عَلَیه محمود محمود شاکر. الطبعة الثالثة. قاهرة. مطبَعَة المَدَنِی.
-حبیب، م. ا. ر. (1396). نقد ادبی مدرن و نظریه. سهراب طاووسی(مترجم). تهران: نگاه معاصر.
-خان آرزو، سراج­الدّین علی (1385). مجمع­ النفایس: بخش معاصران. میرهاشم محدّث(مصحح). تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
-دولتشاه سمرقندی، امیر دولتشاه­بن علاءالدّوله بختیشاه غازی (1382). تذکرة الشّعرا. ادوارد براون(مصحح). تهران: اساطیر.
-رضایی، احمد (1386). «تحلیل دیدگاه­های عطّار دربارۀ شعر و مقایسۀ آن­ها با آرای منتقدان ادبی». مجلّه دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی مشهد. س.40. ش.158. پاییز. صص. 76-57.
-زرّین کوب، عبدالحسین (1386). نقد ادبی: جستجو در اصول و روش ها و مباحث نقّادی با بررسی در تاریخ نقد و نقّادان. چ.8. تهران: سخن.
-سلطان­ولد، بهاءالدّین محمّدبن محمّد بلخی (1389). ابتدانامه. محمّدعلی موحّد- علیرضا حیدری(مصحح). تهران: خوارزمی.
-سلدن، رامان؛ ویدوسون، پیتر (1377). راهنمای نظریۀ ادبی معاصر. عبّاس مخبر(مترجم). چ.2. تهران: طرح نو.
-شمس قیس رازی(شمس­الدّین محمّدبن قیس رازی) (1360). المعجم فی معاییر اشعار العجم. محمّد قزوینی و مدرّس رضوی(مصحح). تهران: زوّار.
-صفوی، کورش (1398). آشنایی با نظریه­های نقد ادبی. تهران: علمی.
-صفوی، کورش (1391). آشنایی با زبان­شناسی در مطالعات ادب فارسی. تهران: علمی.
-ضیمران، محمّد (1393). مبانی فلسفی نقد و نظر در هنر. تهران: نقش جهان.
-عطّار نیشابوری، فریدالدّین محمّدبن ابراهیم (1399). اسرارنامه. محمّدرضا شفیعی کدکنی(مصحح). چ.9. تهران: سخن.
-عطّار نیشابوری، فریدالدّین محمّدبن ابراهیم (1385). منطق الطّیر. محمّدرضا شفیعی کدکنی(مصحح). چ.3. تهران: سخن.
-عطّار نیشابوری، فریدالدّین محمّدبن ابراهیم (1386). مصیبت­نامه. محمّدرضا شفیعی کدکنی(مصحح). چ.2. تهران: سخن.
-علیشیر نوائی، میر نظام­الدّین (1363). مجالس النفایس. علی­اصغر حکمت(مصحح). تهران: منوچهری.
-عین­القضات همدانی، عبدالله­بن محمّدبن علی (1373). تمهیدات. عفیف عسیران(مصحح). تهران: منوچهری.
-غزّالی، ابوحامد محمّد (1398). جواهر القرآن. مهدی کمپانی زارع(مترجم). چ.2. تهران: نگاه معاصر.
-غزّالی، ابوحامد محمّد (1382). کیمیای سعادت. حسین خدیو جم(مصحح). چ.10. تهران: علمی و فرهنگی.
-غزّالی، ابوحامد محمّد (1368). احیاء علوم الدّین: ربع مهلکات. مؤیّدالدّین محمّد خوارزمی(مترجم). به کوشش حسین خدیو جم. چ.2. تهران: علمی و فرهنگی.
-فارابی، ابونصر محمّدبن محمّد و دیگران (1393). رساله­های شعری فیلسوفان مسلمان. سیّدمهدی زرقانی و محمّدحسن حسن­زاده نیری(مترجم). تهران: سخن.
-فیض کاشانی، محمّدبن مرتضی (1389). المحجة البیضاء فی تهذیب الاحیاء. محمّدصادق عارف(مترجم). چ.3. مشهد: بنیاد پژوهش­های اسلامی.
-قدامة بن جعفر(کاتب بغدادی)، ابی­الفرج (من دون تاریخ). نقد الشّعر. تحقیق و تعلیق محمّد عبدالمنعم خفاجی. بیروت: دارالکتب العلمیه.
-کلیگز، مری (1394). درسنامۀ نظریۀ ادبی. جلال سخنور، الاهه دهنوی و سعید سبزیان(مترجم). چ.2. تهران: اختران.
-کوش، سلینا (1396). اصول و مبانی تحلیل متون ادبی. حسین پاینده(مترجم). تهران: نیلوفر.
-محبّتی، مهدی (1392). نقد ادبی در ادبیات کلاسیک فارسی. تهران: سخن.
-موران، برنا (1396). نظریه­های ادبیات و نقد. ناصر داوران(مترجم). چ.2. تهران: نگاه.
-مولوی، جلال­الدّین محمّد بلخی (1398). فیه مافیه. توفیق ﻫ. سبحانی(مصحح). چ.4. تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب پارسه.
-مولوی، جلال­الدّین محمّد بلخی (1378). مثنوی معنوی. عبدالکریم سروش(مصحح). چ.5. تهران: علمی و فرهنگی.
-ناصر خسرو، ابومعین (1393). دیوان اشعار ناصر خسرو. مجتبی مینوی و مهدی محقق(مصحح). تهران: دانشگاه تهران.
-نظامی گنجوی، ابومحمّد الیاس­بن یوسف (1397). مخزن الاسرار. حسن وحید دستگردی(مصحح). تهران: سورۀ مهر.
-واعظ کاشفی، کمال­الدّین حسین (1369). بدایع­الافکار فی صنایع­الاشعار. میرجلال­الدّین کزّازی (مصحح). تهران: مرکز.
-هجویری، علی­بن عثمان (1383) کشف المحجوب. محمود عابدی(مصحح). تهران: سروش.
ب.منابع لاتین
Abrams, M, H. (1953). The Mirror and the Lamp: Romantic Theory and the Critical Tradition. London: Oxford University Press.
Culler, Jonathan (2000). Literary Theory: a Very Short Introduction. 2nd.Ed. New York: Oxford University Press.
Culler, Jonathan (1992). “Literary Theory”. In Introduction to Scholarship in Modern Language and Literature. J. Gibaldi (ed.) 2nd. Ed. New York: The Modern Language Association of America.
Jakobson, Roman (1987). “Linguistics and Poetics”. In Language in Literature. Krystyna Pomorska and Stephen Rudy(Ed.). Cambridge: The Belknap Press of Harvard University Press.
Selden, R. Widdowson, P. and Brooker, P. (2005). A Reader’s Guide to contemporary Literary Theory. 5th.Ed. Great Britain. Pearson Education limited.
Tyson, Lois (2006). Critical Theory Today: a User-friendly Guide. 2nd.Ed. New York: Routledge.