بررسی تطبیقی وحدت عرفانی در اندیشه‌های عطار نیشابوری و ابن‌عربی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری ادبیات عرفانی، دانشگاه بین‌المللی امام خمینی

2 دانشیار گروه زبان و ادبیات عربی، دانشگاه امام خمینی قزوین

چکیده

عرفان خراسان از قرن سوم تا قرن ششم ه.ق. بیشترین گستردگی را در فرهنگ و ادب پارسی داشته و از قرن ششم به بعد، خاصّه از قرن هفتم، عرفان نظری با ظهور محیی‌ الدین‌بن‌ عربی گستردگی بیشتری یافته‌است. آنچه موجب شکل‌گیری عرفان نظری و عملی شده‌؛ نوع نگاه متفاوت عارفان به مقولۀ وحدت است. علی‌رغم پژوهش‌های بسیار دربارۀ وحدت / توحید، به مسئلۀ خلق در کنار حق و تفاوت سلوک در ارتباط با مقولۀ وحدت توجه نشده‌است. براین اساس، آثار منظوم عطار نیشابوری به عنوان نمایندۀ عرفان خراسان و آرای ابن‌عربی در فصوص‌الحکم و فتوحات‌مکیّه مورد مداقّه قرارگرفت و ابیات و مطالبی که وحدت یا توحید، نگاه به خلق و مراتب هستی را تبیین می‌کرد، استخراج و با توجه به شروح، تحلیل‌های لازم به دست داده شد. حاصل آنکه در عرفان خراسان نگاه به خالق و توجه صرف به او در رأس حرکت سالک قرار دارد و در عرفان عراق، توجه به خلق و حق توأمان مورد نظر است. عارفان خراسان خلق را سراب و سایه می‌دانند و در عرفان ابن‌عربی، خلق عین حق است. از سوی دیگر، مسئلۀ دستیابی به عالی‌ترین مرتبۀ وحدت در عرفان خراسان در جایگاه تجلی سیمرغ (مرتبۀ واحدیت در تطبیق با عرفان نظری) و در عرفان وجودی ابن‌عربی تعیّن احدیّت است. اساس سلوک عرفان خراسان توجه صرف به حق و نفی وجود و اساس عرفان عراق خودشناسی و پذیرش اصالت وجود است.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

A Comparative Study of Mystical Unity in Attar Neyshabouri’s and Ibn Arabi’s Thoughts

نویسندگان [English]

  • Fatemeh Hakima 1
  • Naser Mohseniniya 2
1 stu, PhD student, Persian language and Literature, subject of Gnosis, international university of Imam Khomeini, Qazvin
2 Associated Professor, department of Persian language and Literature, international university of Imam Khomeini, Qazvin).
چکیده [English]

The mysticism of Khorasan from the third century AH to the sixth century AH has had the widest extent in the Persian culture and literature. From the sixth century AH onwards, especially from the seventh century AH, theoretical mysticism has become more widespread with the introduction of Muhyiddin Ibn Arabi. What has lead to the creation of theoretical and practical mysticism is the mystics’ different views of the category of unity. Despite numerous researches on unity/ monotheism, no attention has been paid to the issue of creation beside truth and the difference of spiritual wayfaring in relation to the category of unity. With this in mind, poetical works of Attar Neyshabouri as the representative of the mysticism of Khorasan, and Ibn Arabi’s thoughts in the The Bezels of Wisdom and The Meccan Illuminations were examined closely, and the verses and the parts indicating unity or monotheism, look at creation, and levels of the world were extracted, and the necessary analyses were offered based on the explanations. It was concluded that in the mysticism of Khorasan, the look at the creator and mere attention to him is at the beginning of the movement of the spiritual wayfarer, and that in the mysticism of Iraq, attention is drawn to both creation and truth. The mystics of Khorasan view creation as mirage and shadow, while creation is the truth itself in the mysticism of Ibn Arabi. On the other hand, the issue of achieving the highest level of unity in the mysticism of Khorasan is in the position of the manifestation of phoenix (the level of unicity in comparison with theoretical mysticism) and in the existential mysticism of Ibn Arabi is in the determination of the oneness of God. The basis of spiritual wayfaring in the mysticism of Khorasan is the mere attention to the truth and the rejection of existence, while the basis of mysticism of Iraq is self-awareness and the acceptance of existence authenticity.
 

کلیدواژه‌ها [English]

  • Unity
  • Comparative look
  • Attar Neyshabouri
  • Ibn Arabi
  • Essence
  • Shadow
فهرست منابع
-کتاب‌ها
1- آشتیانی، سید جلال.(1380). شرح مقدمۀ قیصری بر فصوص الحکم. چاپ پنجم. قم: انتشارات بوستان.
2- ابن‌عربی، محیی‌الدین. (1405ه.ق.). الفتوحات‌المکیه. دورۀ 14جلدی، (السفرالاول، الثانی، الثالث). تحقیق و تقدیم د. عثمان‌یحیی. تصدیر و مراجعه: د. ابراهیم مدکور. القاهره: المکتبه ‌العربیه.
3- ابن‌عربی، محیی‌الدین. (1366). فصوص‌الحکم. التعلیقات علیه ابوالعلاء عفیفی. بیروت: المکتبه‌الزهراء.
 4- الهی ‌اردبیلی، حسین‌بن ‌شرف ‌الدین ‌عبد الحق. (1376). شرح گلشن راز. مقدمه، تصحیح و تعلیقات محمدرضا برزگرخالقی و عفت کرباسی. تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
5- پناهی، مهین. (1394). تطوّر مکاتب عرفانی (مکتب زهد، کشف و شهود و وحدت و وجود). تهران: روزنه.
6- حسن‌زاده آملی، حسن. (1362). رسالۀ وحدت از دیدگاه عارف و حکیم. قم: فجر.
 7- راغب ‌اصفهانی. (1388). مفردات لألفاظ قرآن کریم. تهران: دارالکتب‌الاسلامیه.
8- الزبیدی، السید محمد مرتضى. (1385ق./1965م.). تاج العروس من جواهر القاموس  للزبیدی. ج5. تحقیق مصطفى حجازی. کویت: حکومة الکویت.
9- صدرالمتألهین شیرازی، محمد.  (1420ق.). البمدأ و المعاد. بیروت: دارالهادی.
10- عطار نیشابوری، فریدالدین. (1940م./ 1319ه.ش.). الهی‌نامه به تصحیح و مقدمۀ هلموت ریتر. استانبول: مطبعه المعارف.
11- _________. (1362). دیوان عطار. به تصحیح تقی تفضلی. تهران: علمی و فرهنگی.
12-_____________. (1386الف). مختارنامه. به تصحیح محمدرضا شفیعی‌کدکنی، چاپ سوم. تهران: سخن.
13-_____________. (1386ب). مصیبت‌نامه. به تصحیح محمدرضا شفعیعی‌کدکنی. چاپ چهارم. تهران: سخن.
14-_____________. (1388). اسرارنامه. به تصحیح محمدرضا شفیعی‌کدکنی. چاپ دوم.  تهران : سخن.
15- _____________. (1389). منطق الطیر. به تصحیح محمدرضا شفیعی‌کدکنی. تهران: سخن.
16- __________.(1392). الهی‌نامه. به تصحیح محمدرضا شفیعی‌کدکنی. تهران: سخن.
17- عفیفی، ابوالعلاء. (1386). شرحی بر فصوص‌الحکم شیخ اکبر محیی‌الدین‌بن ‌عربی. ترجمۀ نصرالله حکمت. چاپ دوم. تهران: الهام.
18- قیصری، داوود. (1383). شرح فصوص‌الحکم. تحقیقِ حسن حسن‌زاده آملی. قم: بوستان کتاب.
- مقاله‌ها
1- پاکدل، مسعود. (1392). «وحدت وجود و بازتاب آن در منطق‌الطیر». عرفان اسلامی (ادیان و عرفان). دورۀ 9، شمارۀ 35، صص: 213-226.
2- شجاری، مرتضی. (1389). «غایت سیرو سلوک از دیدگاه ابن‌عربی». مطالعات عرفانی. شمارۀ 11، صص115-144.
3- عثمان، اسماعیل یحیی و علیرضا، ذکاوتی قراگوزلو. (1368). «سیر مسأله توحید در عالم اسلام تا قرن هفتم هجری».  مجلۀ معارف. شمارۀ 16و 17، صص: 195-214.
4- علی‌نیا، امیر و گراوند، علی. (1392). «اندیشۀ وحدت وجود از دیدگاه عطار نیشابوری و اسپینوزا». پژوهش‌های علوم انسانی. سال چهارم، شماره 21، صص: 103-118.
- پایان‌نامه‌
1- محمدی‌ عسکرآبادی، فاطمه. (1395). «اندیشۀ تجلّی در آثار منظوم شاعران فارسی زبان قبل و بعد از ابن عربی (سنایی غزنوی، عطار نیشابوری، فخرالدین‌عراقی، عبدالرحمن‌ جامی)». یدالله جلالی‌پنداری و مهدی ملک‌ ثابت. پایان‌نامۀ دکتری زبان و ادبیات فارسی. دانشگاه یزد.