نگاهی تازه به «تضمین» و تطوّر تاریخی آن در آثار بلاغی عربی و فارسی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری زبان و ادبیّات عربی، دانشگاه فردوسی مشهد

2 استاد بخش زبان و ادبیّات عربی، دانشگاه فردوسی مشهد

چکیده

تضمین، یکی از شگردهای زبانی است که همانند بسیاری از فنون ادبی، در ادوار تاریخ بلاغت مورد بی ­توجهی محققان و ناقدان قرار­گرفته­ است، به­ گونه ه­ای که در شناسایی این آرایة بدیعی تنها به یک جنبه از آن، یعنی آوردن مصراع، بیت یا ابیاتی از دیگری در شعر خویش اکتفا شده ­است. از این رو، این پژوهش بر­آن است با نگاهی به سیر تاریخی صنعت تضمین و جایگاه آن در مباحث بلاغی عربی و فارسی، ضمن شرح و تفسیر دیدگاه ­های بلاغیون، به اقسام و نام­های آن نیز اشاره نماید و در نهایت، با توسل به اصل توسعة معنایی، تعریف و عنوانی نو برای تضمین ارائة دهد تا آن را از تنگنا و محدودیت معنایی بلاغت سنتی تاحدودی خارج سازد. حاصل تحقیق، نشان از آن دارد که تعریف تضمین در تمامی کتب بلاغی، بیانگر بخشی از اقسام و انواع آن است که با عناوینی چون استقبال، تتبع، تملیط، استعانت، ایداع، تفصیل و... در حوزه­های گسترده­ای چون علم بدیع علم بیان، عروض و قافیه و سرقات شعری کاربرد دارد؛ بنابراین، با درنظرداشتن این آمیختگی و عدم تناسب میان مفهوم تضمین و انواع آن، می­توان تضمین را هرگونه مشارکت و تبادل عناصر لفظی و معنایی، اعم از بیت، مصراع، آیه، حدیث، مثل و مضمون میان سخنوران و گویندگان به ­شمارآورد که متناسب با مقتضای حال و مقام و به قصد زینت و تأکید معنا صورت می­ گیرد و سبب برجسته ­سازی، مرجعیت ­بخشی، مفهوم ­زایی، ایجاد ابهام هنری­ و ایجاز کلام می­ گردد.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

A New Look At Allusion and Its History in Arabic and Persian Rhetorical Works

نویسندگان [English]

  • homa rahmani 1
  • seyed hossein seyedi 2
1 PhD Student of Arabic Language and Literature, Ferdowsi University of Mashhad
2 Professor; Ferdowsi University of Mashhad
چکیده [English]

Allusion is one of the linguistic techniques which, like many other literary techniques, have been neglected by researchers and critics in different periods of history of rhetoric so that only one aspect i.e. alluding to a hemistich, a line, or some lines from another poet. For this reason, this study intends to look at the history of allusion as a figure of speech and its status in Arabic and Persian rhetorical subjects, and, while describing and interpreting rhetoric attitudes it refers to its types and names and finally gives a new definition and title for allusion by resorting to the principle of semantic extension to release it, to some extent, from semantic limitation of traditional rhetoric. Result of the research shows that the definition of allusion in all rhetoric books refers to some types which, in the more comprehensive fields as eloquence, rhetoric, prosody and plagiarisms, are referred to as esteghbal, tatabo, tamlit, esteaanat, idaa, tafsil, etc. Therefore, considering this mixture and the mismatch between the meaning of allusion and its types, it can be defined as participation and exchange of verbal and semantic elements − including a line, a hemistich, a verse, or a parable − between the speakers which is performed based on the circumstances or to embellish and emphasize meaning and which results in highlighting, referencing, creating meaning, and creating artistic ambiguity and brevity.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Rhetoric
  • Verbal and conceptual rhetoric
  • Allusion
  • Semantic extension
  • Participation
-کتاب­ها
1- آهنی، غلامحسین. (1360). معانی ­بیان. چ دوم. تهران: بنیاد قرآن.
2- ابن منقذ، اسامه. (1407هـ). البدیع فی البدیع. به کوشش عبد. آ. علی مهنا. بیروت: دارالکتب العلمیه.
3- ________. (بی­تا). البدیع فی نقدالشعر. به کوشش احمد احمد بدوی و حامد عبدالمجید. مصر: مطبعه مصطفی البابی الحلبی و اولاده.
4- ابن ­اثیر. (1358هـ). المثل­ السائر، ج2. تصحیح محمّد محیی­الدّین عبد الحمید. مصر: مکتبه و مطبعه مصطفی. 
5- ابن­ معتز، عبدالله. (1959م). البدیع. دمشق: دارالحکمه.
6- ابن ­منظور، محمّدبن مکرم. (1414هـ). لسان­ العرب. به کوشش یوسف خیاط. قم: ­دارالصادر.
7- اسفندیارپور، هوشمند. (1388). عروسان سخن. چاپ سوم (ویرایش جدید). تهران: فردوس.
8- انوری، محمّدبن محمّد. (1376). دیوان، ج1. به کوشش محمّدتقی مدرس رضوی. تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
9- بهار، محمّدتقی. (1358). دیوان اشعار، 2ج. چاپ چهارم. تهران: امیرکبیر.
10- تفتازانی، سعدالدین. (1411هـ). مختصرالمعانی. قم: دارالفکر.
11- تقوی، نصرالله. (1363). هنجار گفتار. چ دوم. اصفهان: فرهنگسرا.
12- الثعالبی، ابی­ منصور. (1318هـ). فقه ­اللغه و اسرارالعربیه. بیروت: دارالمکتبه الحیاه.
13- جاحظ، عروبن بحر. (1395ق). البیان و التبیین، مج1. به کوشش عبدالسلام محمّد هارون. مصر: مکتبه الخانجی.
14- حلی، صفی­ الدین. (بی­تا). شرح الکافیه البدیعیه. تحقیق نسیب نشاوی.
15- خواجه نصیرالدین طوسی. (1369). معیار­الاشعار. به تصحیح جلیل تجلیل. تهران: جامی.
16- خیّام، عمربن ابراهیم. (1382). رباعیات خیام نیشابوری. به کوشش حسین الهی قمشه­ای. تهران: محمّد.
17- دایی­ جواد، محمّدرضا. (بی­تا). علم بدیع در زبان فارسی. اصفهان: تأیید.
18- _________. (1335). زیبایی­ های سخن. اصفهان: تأیید.
19- رادویانی، محمّد­بن عمر. (1362).ترجمان­ البلاغه. تصحیح احمد آتش. چاپ دوم. تهران: اساطیر.
20- راستگو، محمّد. (1382). هنر سخن­ آرایی. تهران: سمت.
21- رامی تبریزی، شرف­ الدین محمّد. (1341). حقایق­ الحدائق. تصحیح محمّدکاظم امام. تهران: دانشگاه تهران.
22- رشیدالدین وطواط. (1362). حدائق­ السحر. به تصحیح عباس اقبال. تهران: کتابخانه سنایی و طهوری.
23- الرمانی، علی­بن عیسی. (1968م). النکت فی اعجاز القرآن. تحقیق محمّد خلف­ الله و محمّد زغلول سلام. چاپ دوم. مصر: دارالمعارف.
24- زاهدی، زین­ الدّین جعفر. (1346). روش گفتار (علم­البلاغه). مشهد: دانشگاه فردوسی. 
25- زرکشی، بدرالدّین. (1958م). البرهان فی علوم­القرآن. تحقیق محمّد ابئ الفضل ابراهیم. قاهره: مکتبه دارالتراث.
26- زمخشری، محمودبن عمر. (1982م). الکشاف. بیروت: دارالمعرفه.
27- سعدی، مصلح­ الدین. (1316). کلیات سعدی. به کوشش محمّدعلی فروغی. تهران: بروخیم.
28- سکاکی، یوسف­ بن ابی ­بکر. (1373هـ). مفتاح­ العلوم. بیروت: مکتبه الاسلامیه.
29- سیوطی، جلال­ الدین. (1363). الاتقان فی علوم­القرآن. ترجمة سیّد مهدی حائری قزوینی. تهران: امیرکبیر.
30- شمس قیس رازی. (1338). المعجم فی معاییر اشعار­العجم. تصحیح مدرس رضوی. تهران: دانشگاه.
31- صادقیان، محمّدعلی. (بی­تا). زیور سخن در بدیع فارسی. چاپ دوم. یزد: دانشگاه یزد.
32- صائب تبریزی. (1366). کلیات صائب. به کوشش محمّد عباسی. چاپ چهارم. تهران: نشر طلوع.
33- طبیبیان، حمید. (1388). برابرهای علوم بلاغت در فارسی و عربی. تهران: امیرکبیر.
34- الطیبی، شرف­ الدّین حسین. (1407هـ). التبیان. به کوشش هادی عطیه مطر الهلالی. بغداد: مکتبه النهضه الغربیه.
35- عطار نیشابوری، فریدالدّین. (1384). منطق­الطیر. تصحیح محمّدرضا شفیعی کدکنی. ویرایش دوم. تهران: سخن.
36- العلوی، مظفربن فضل. (1976م). نضره­الاغریض فی نضره القریض. به کوشش نهی عارف­ الحسن. دمشق: مطبعه الطربین.
37- العلوی، یحیی­بن حمزه. (1415هـ). الطراز. به کوشش محمّدبن عبدالسلام شاهین. بیروت: دارالکتب العلمیه.
38- فخرالدّین رازی. (1985م). نهایه ­الایجاز فی درایه ­الاعجاز. تحقیق د. بکری شیخ امین. بیروت: دارالعلم للملایین.
39- القزوینی، محمدبن عبدا­لرحمن. (2000م). الایضاح فی علوم­ البلاغه. بیروت: دارالمکتبه الهلال.
40- قیروانی، ابن رشیق. (1981م). العمده، ج2. تحقیق محمّد محی­ الدّین عبدالحمید. بیروت: دارالجلیل.
41- کزازی، میرجلال­ الدّین. (1373). زیباشناسی سخن پارسی (بدیع). چاپ هفتم. تهران: ماد.
42- گرگانی، محمدحسین شمس ­العلما. (1377). ابدع­ البدایع. به کوشش حسین جعفری. تبریز: احرار.
43- اللادقی، محمّد طاهر. (1963م). المبسّط فی علوم ­البلاغه. چاپ دوم. بیروت: المکتب التجاری.
44- محبتی، مهدی. (1380). بدیع نو. تهران: سخن.
45- المدنی، علی صدرالدّین ­بن معصوم. (1389هـ). انوارالربیع فی انواع ­البدیع، ج6. به کوشش شاکر هادی شکر. نجف: مطبعه النعمان.
46- المرزبانی، محمّد­بن عمران. (1965م). الموشّح. تحقیق علی محمّد البجاوی. قاهره: دارالنهضه مصر.
47- مصری، ابن ابی اصبع. (1368). بدیع­ القرآن. ترجمة سیّدعلی میرلوحی. مشهد: آستان قدس رضوی.
48- ________ . (1963م). تحریرالتحبیر. قاهره: حنفی محمّد شرف.
49- مطلوب، احمد. (1983م). معجم المصطلحات البلاغیه و تطورها، ج2. مطبعه المجمع العلمی العراقی.
50- مفتون امینی، یدالله. (1344). کولاک. تبریز: کتابفروشی شمس.
51- منوچهری دامغانی، احمدبن قوص. (1347). دیوان. تصحیح محمّد دبیرسیاقی. چاپ سوم. تهران: زوار.
52- مولوی، جلال­ الدین. (1376). مثنوی معنوی. به تصحیح رینولد نیکلسون. چاپ نهم. تهران: بهزاد.
53- میرصادقی، میمنت. (1385). واژه­ نامة هنر شاعری. چاپ سوم. تهران: مهناز.
54- ناشر، عبدالحسین. (1336). دررالادب. چاپ دوم. شیراز: معرفت.
55- نجفقلی میرزا.(1362). درّه نجفی. تصحیح حسین آهی. تهران: فروغی.
56- نشاط، محمود. (1346). زیب سخن،2ج. تهران: شرکت سهامی چاپ و انتشارات کتب ایران.
57- نصیریان، یدالله. (1378). علوم بلاغت و اعجاز قرآن. تهران: سمت.
58- نوروزی، جهانبخش. (1372). زیورهای سخن و گونه­ های شعر پارسی. تهران: راهگشا.
59- واعظ کاشفی سبزواری، حسین. (1369). بدایع­ الافکار فی صنایع ­الاشعار. تصحیح میرجلال­ الدین کزازی. تهران: مرکز.
60- هاسپرس، جان. (1379). درآمدی بر تحلیل فلسفی. ترجمة موسی اکرمی. تهران: طرح نو.
61- هدایت، رضاقلی­ خان.(1335). مدارج ­البلاغه. چاپ دوم. شیراز: معرفت.
62- همایی، جلال­ الدین. (1339). صناعات ادبی. تهران: علمی.
63- ________ . (1361). فنون بلاغت و صناعات ادبی، ج2. چاپ دوم. تهران: توس.