بررسی تطبیقی مظاهر و نمودهای آزادی در شعر ملک‌الشعرا بهار و احمد شوقی بر اساس تحلیل گفتمان ون‌دایک

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 کارشناسی ارشد زبان و ادبیّات فارسی، دانشکده ادبیّات دانشگاه ارومیه، ارومیه، ایران

2 استاد زبان و ادبیّات فارسی، دانشکده ادبیّات دانشگاه ارومیه، ارومیه، ایران

10.22103/jcl.2024.23720.3753

چکیده

سروده‌های دو شاعر مورد بحث به دلیل وجودِ همسویی‌های فکری و ادبی فراوان در بیشتر زمینه‌ها از جمله در حیطة آزادی، همواره بابِ طبعِ دوستداران اهل پژوهش بوده است. بررسی تطبیقی اشعارِ این دو سراینده، نشان می‌دهد که مضامین مشترکِ وافر و شایانی در پندارِ آنها وجود دارد. در جستار پیشِ‌رو با تکیه بر متغیرهای گفتمان ون‌دایک به تبیین مهم‌ترین نمودهای آزادی و جلوه‎‌های آن در اشعارِ دو سخنور ایرانی و مصری، بهار و شوقی، و همچنین تحلیل رویکرد ایشان بر پایة تفکرات ون‎دایک می‌پردازیم. با استناد به یافته‌های تحقیق از میان اضلاع چهارگانة مربع عقیدتی ون‌دایک، توجه به داده‌های مشتمل بر نکات مثبت دربارة گفتمان خودی و نیز عنایت به دانسته‌های حاوی نکات منفی در ارتباط با کانون دیگران، در هیأت مؤلفه‌هایی چون: آزادی، آزادی سیاسی، فرزانگی، مناسبات اجتماعی، آزادی معنوی، آزادی زنان، آزادی قومی و ملیتی، آزادی بیان و اندیشه و... مبنای جهت‌گیری‌های سیاسی بهار و شوقی را شکل می‌دهند. هدف آن است که با تطبیق مفهوم آزادی، درک تازه‌ای از انسجام ادبیات با اوضاع سیاسی و اجتماعی در حوزۀ درک بیشتر تعامل ادبی و فرهنگی ِ ایران و کشورهای عربی، به ویژه مصر حاصل شود .روش این تحقیق از نوع توصیفی-تحلیلی است و اطلاعات لازم برای سنجش نمونه‌ها به شیوۀ کتابخانه‌ای و بررسی مستقیمِ متون و با تمرکز بر شرح و تفسیر درون‌مایه‌های موجود حاصل شده‌ است

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

A Comparative Study of the Manifestations of Freedom in the Poetry of Malek osh-Sho'arā Bahār and Ahmed Shawqi based on the Analysis of Van Dijk's Discourse

نویسندگان [English]

  • Kamal Rasoulian 1
  • Fatemeh Modarresi 2
1 Master’s Student of Persian Language and Literature, Department of Persian Language and Literature, Urmia University, Urmia, Iran
2 Professor of Persian language and literature, Department of Persian Language and Literature, Urmia University, Urmia, Iran
چکیده [English]

 

Introduction

Discourse analysis is an interdisciplinary method that analyzes and studies the functions of language in the field of society and politics. In this process, language is an ideological and social phenomenon and emphasizes the way of reproduction of social and political power through text. From the point of view of Teun Van Dijk's, discourse analysis deals with a methodical research in the direction of language communication in social and cultural contexts. Among the key aspects of Van Dijk's approach to discourse analysis, we can mention things such as: emphasis on the role of context, analysis of power relations, interdisciplinary approach, critical perspective and the need to pay attention to cognitive processes. Sincerely, Van Dijk's discourse analysis provides a nuanced and critical approach to understanding the complex interplay between language, power, and social context. Critical discourse analysis is also an interdisciplinary approach that studies the way of applying, reproducing and social resistance through text and speech in the field of society and politics and focuses on how language as a social phenomenon can create unequal power structures and social relations preserve and legitimize it. The main issue of this article is to investigate and compare the concept of freedom and its manifestations in the poems of the two mentioned poets, and to find the roots of the discourse of freedom using Van Dijk's discourse analysis approach, as well as to identify the similarities and differences in the way the concept of freedom is addressed in the poems of these two Iranian and Arabic poets. Examining the social, political and cultural context of the time of writing poems, analyzing the power relations and the social status of poets, as well as distinguishing the goals and intentions of the two poets in question are other topics that we will pay attention to. In the following, we will discuss the cognitive analysis, that is, the examination of the perception and representation of the concept of freedom, and the examination of the poets' arguments and mental constructions about freedom, and finally, the examination of the role and effect of poems in society and its reflection in public opinion, as well as the analysis of how the poems relate to each other. We will mention the poet with the social issues of the day.
 

Methodology

 From Teun Van Dijk's (2003) point of view, discourse analysis deals with methodical research in the direction of language communication in social and cultural contexts. Among the key strains of Van Dijk's approach to discourse analysis, we can mention things such as: emphasis on the role of context, analysis of power relations, interdisciplinary approach, critical perspective and the need to pay attention to cognitive processes. Sincerely, Van Dijk's discourse analysis provides a nuanced and critical approach to understanding the complex interaction between language, power, and social context.  
       In this article, relying on the American school of comparative literature and in the form of discourse analysis, and relying on Van Dijk's socio-cognitive perspective as one of the basic and efficient methods, we first evaluate the concept of freedom in the two great Iranian and Arab poets, Bahār and Shawqi, Attention has been shown; Then, we have examined the topic from the point of view of ideological strategies. Relying on Van Dijk's critical discourse analysis approach, we will compare the manifestations of freedom in the poems of the two mentioned poets, and by emphasizing the role of context, power relations and cognitive processes, we will identify and compare the way the concept of freedom is represented in the poems of the poets.
    Discovering interdisciplinary connections between language, power and socio-political contexts of the two mentioned poets is one of the other goals of this research. Then, using the theoretical framework of Van Dijk's discourse analysis, we try to present a critical and interdisciplinary perspective on the theme of freedom in Bahār and Shawqi's poems.
 

Discussion

In Bahār and Shawqi's poems, freedom is repeatedly mentioned as a high value and a transcendent goal. Both of these poets have praised and glorified freedom and its manifestations and considered it a gift from God, which, as a noble ideal and a vital desire, plays an important role in the destiny of the nation. The word freedom is in the sense of "breaking the determinism of one chain of causes and effects with the help of another chain" (Haghshenas, 2004: 56). In Latin, the word Liberation or sometimes Freedom is derived from it. The interpretation of freedom means the ability to use the goals that a person or social system undertakes at its own will. If a person is able to realize all his choices and no person or organization threatens his work, he enjoys unconditional independence. At first glance, absolute freedom seems very desirable, but the truth is that because humans live socially, they cannot fully benefit from it; Because the unlimited freedom of one person causes the waste and destruction of the freedom of other people. That is why every society, by formulating its own social, political and legal norms, both protect the freedom of the members of the society and consider an end for it. Freedom has two positive and negative aspects: "Negative freedom means that we have certain rights that impose limits on the amount of government intervention in our lives. Positive freedom also means that we have certain opportunities and choices with which we can realize our human capabilities" (Robinson, 2021: 164). The word freedom is a common interpretation, among its types in the world today, the following can be mentioned: freedom of religion, economic freedom, social freedom, freedom to vote and free elections, political freedom, ethnic and national freedoms, civil liberties, freedom of speech, freedom of the media and press and freedom to criticize the power. A considerable part of the mentioned types is reflected in the poetry of Bahār and Shawqi, which we try to compare as much as possible and express their commonalities, in addition to dealing with its most prominent cases. 
 
4.Conclusion
Both poets have praised freedom seekers such as Bahār Mamdouh,s Sattar Khan and Sheikh Mohammad Khiabani. Shawqi also praises Saad Zaghloul. Bahār's view in this field is completely national and patriotic and his heroes are Iranian; However, Shawqi went further and chose his admirers from Arab fighters - both Egyptian and non-Egyptian. Bahār and Shawqi, with a reformist and critical point of view, have put their poetry in the service of generalizing freedom and favoring it. Also, the issue of women's freedom is one of the common concerns of Bahār and Shawqi, with the difference that its frequency is more in Shawqi's poetry than in Bahār's poems. Shawqi and Bahār envision an ominous fate for the enemies and opponents of freedom. Based on the findings of the research, Bahār and Shawqi, as two popular/patriotic poets, have never been indifferent and passive to the socio-political transformations of their time. These two have continuously fought against these changes and have reacted positively to them. Based on the most concrete socio-political discourses, Bahār and Shawqi's poems can be described in the description of the unconditional and petty society towards the government of the time and passive intellectuals, as well as various manifestations of freedom. Examining the socio-political aspects of the poems of the mentioned poets based on Van Dijk's critical discourse analysis approach, it is determined that the great approaches of Bahār and Shawqi are in favor of their own discourse and in contrast with the discourse of others in several strategies of Van Dijk's ideological square such as: negative presentation, emphasis and reduction, polarization, positive appearance. The goal is the positive self-arrangement of oneself and the negative presentation of others. Shawqi uses allegorical stories to show the results of the terror ruling the society and censorship. In these allegories, animals and birds are symbols of human society.
Women's freedom is one of the common concerns of Bahār and Shawqi. Bahār is against women's observance of the outer hijab and considers chastity and honor to be the true hijab of an Iranian woman. Ahmed Shawqi also mentions the Prophet's way of respecting women's rights and activities such as learning science, business, politics, etc. on his part. Shawqi's sensitivity about women's hijab and the extent to which it is addressed in the poem is much more than Bahār's.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Bahār
  • Shawqi
  • Van Dijk's discourse
  • Comparative Literature
  • Freedom
کتابنامه
الف. منابع غیر لاتین
- آذری، علی.(1354). قیام شیخ محمدخیابانی در تبریز. چاپ چهارم، تهران: بنگاه مطبوعاتی صفیعلیشاه.
- آراسته­خو، محمد.(1370). فرهنگ­اصطلاحات­علمی-اجتماعی. تهران: نشر گستره.
- آرین­پور، یحیی.(1357). از صبا تا نیما. چاپ پنجم، تهران: شرکت سهامی کتاب‌های جیبی.
- آرین­پور، یحیی.(1387). شعر و نثر بهار. به اهتمام میلاد عظیمی. من زبان وطن خویشم (نقد و تحلیل و گزیدۀ اشعار ملک الشعرای بهار) چاپ نخست، تهران: سخن.
- براهنی، رضا.(1358). طلا در مس(در شعر و شاعری). چاپ سوم، تهران: نشر زمان.
- بهار، محمدتقی.(1354). دیوان اشعار. چاپ سوم، تهران: امیرکبیر.
- پروین، ناصرالدین.(1385). «یادنامة ­ملک­الشعرای بهار»، مجلۀ بخارا. تهران: شماره 55 .
- چرنگ، حمیلا و رشیدی‌فر شهلا.(1399). «بررسی مضامین مشترک اجتماعی در اشعار ملک‌الشعرا بهار و احمد شوقی»، هفتمین کنفرانس بین‌المللی مطالعات زبان، ادبیات، فرهنگ و تاریخ. 20 اسفند 1399، گرجستان.
- حائری، هادی.(1375). یکصدمین سالگرد میلاد بهار. تهران: نشر حدیث.
- حاکمی، اسماعیل.(1374). ادبیات معاصر ایران. چاپ دوم، تهران: اساطیر.
- حاکمی، اسماعیل و اکبری‌بیرق، حسن.(1380). «ملک‌الشعرای بهار»، ضمیمة مجلة دانشکدة ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران: پاییز 1380، صص28و29.
- حاکمی، اسماعیل.(1386). «بهار، سنت، تجدد». مجموعه مقالات یادی دوباره از بهار. به کوشش سعید بزرگ بیگدلی. چاپ نخست. تهران: موسسۀ تحقیقات و توسعۀ علوم انسانی.
- حامدی‌شیروان، زهرا و زرقانی، سید‌مهدی.(1392). «تحلیل داستان رستم و شغاد بر اساس مربع ایدئولوژیک ون‌دایک»، کاوش‌نامة زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه یزد، 15(28)، 25-48.
- الحر، عبدالمجید.(1992). أحمد شوقی أمیر الشعراء و نغم اللحن و الغِناء. الطبعه الأولی، بیروت: دارالکتب العلمیه.
- حق‌شناس، علی‌محمد.(1383). «آزادی و رهایی در زبان ادبیات»، فصلنامة مطالعات و تحقیقات ادبی، 1(3و4)، 58-39.
- خلیل جحا، میشال.(1999). الشعر العربی الحدیث من أحمد شوقی إلی محمود درویش. بیروت: دارالعوده.
- دستغیب، عبد‌العلی.(1348). سایه روشن شعر نو پارسی. انتشارات فرهنگ.
- دورانت، ویل.(1345). تاریخ فلسفه. ترجمۀ عباس زریاب خوئی، تهران: نشر دانش. (چاپ به زبان اصلی1926).
- رابینسون، دیو.(1400). فلسفة سیاسی، قدم اوّل. ترجمة ابراهیم اسکافی. تهران: شیرازة کتاب ما.
- زارع، غلامعلی.(1386). «مفهوم آزادی از دیدگاه ملک الشعرای بهار»، مجموعه مقالات یادی دوباره از بهار. به کوشش سعید بزرگ بیگدلی، چاپ نخست، تهران: موسسۀ تحقیقات و توسعۀ علوم انسانی.
- زرکلی، خیرالدین.(1969). الاعلام قاموس تراجم لأشهر الرجال و النساء من العرب و المستعربین و المستشرقین. الطبعه الثالثه، بیروت: مطبعه العربیه.
- الزّیات، احمد‌حسن.(1993). تاریخُ الادبِ العربی للمدارس الثانویه و العلیا. بیروت، لبنان: دار‌المعرفه.
- شفیعی‌کدکنی، محمدرضا.(1378). ادبیات فارسی از عصر جامی تا روزگار ما. تهران:  نی.
- شفیعی‌کدکنی، محمدرضا.(1383). ادوار شعر فارسی. چاپ دوم. تهران: سخن.
- شوقی، احمد.(2012). دیوان(الشوقیات). بیروت: دار الجیل.
- شوقی، احمد.(۱۴۱۹) ه.ق ۱۹۹۸ م. الموسوعه الشوقیه لأمیر الشعراء. (دوره پنج جلدی).
- شوقی، احمد. دیوان. بیروت: دار‌النهضه، بی‌تا.
- صابری، علی و رزاقی، الهه.(1391). «بررسی تطبیقی دیدگاه‌های سیاسی بهار و شوقی»، مطالعات ادبیات تطبیقی، 6(22) ، 9-26.
- ضیف، شوقی.(1975). شوقی ­شاعر العصر الحدیث. الطبع السادسه، القاهره: دارالمعارف.
- ضیف، شوقی.(2007). حافظ و شوقی و زعامه المصر الأدبیه إعداد و تقدیم محمد عبدالمطلب، شوقی و حافظ فی مرآه النقد. الطبعه الأولی، القاهره: المجلس الأعلی للثقافه.
- طه، حسین. (1933). حافظ و شوقی. القاهره: منشورات الخانجی و حمدان.
- عباس زیدی، سید‌سکندر.(1388). «ادبیات تطبیقی و ویژگی‌های ادبیات معاصر»، نشریة نامه پارسی. 50، 129 – 114.
- العقاد، عباس‌محمود.(1950). شعراء مصر و بیئاتهم فی الجیل الماضی. القاهره: مکتبه النهضه المصریه.
- غنیمی‌هلال، محمد.(1373). الادب ‌المقارن. ادبیات تطبیقی، تاریخ و تحول، اثرپذیری و اثرگذاری فرهنگ و ادب اسلامی، ترجمه و تحشیه و تعلیق از: دکتر سید مرتضی آیت‌الله‌زاده‌ شیرازی، تهران: امیر‌کبیر.
- الفاخوری، حنا.(1953). تاریخُ الادبِ العربی. لبنان: المطبعه البولسیه.
- فاضلی، محمد.(1383). «گفتمان و تحلیل گفتمان انتقادی»، پژوهش‌نامة علوم انسانی و اجتماعی، 4(14). 81-107.
- کفافی، محمد ‌عبدالسلام.(1382). ادبیات تطبیقی. پژوهشی در باب نظریه ادبیات و شعر روایی، ترجمة سید حسین سیدی، جلد1، آستان قدس رضوی، شرکت به‌‌نشر.
- المقالح، عبدالعزیز.(1984). عمالقه عند مطلع ­القرن. الطبعه الأولی، بیروت: منشورات دار‌الآداب.
- ممتحن، مهدی. (1389). «بهار و شوقی در گذرگاه مفاهیم و معانی»، نشریة ادبیات تطبیقی، دانشکدة ادبیات و علوم انسانی دانشگاه شهید باهنر کرمان، دورة جدید، 1(2). 181-165.
- موحدفرد، میثم.(1385). نغمۀ آزادی(پژوهشی در شعر مشروطه). تهران: سازمان میراث فرهنگی و گردشگری کشور.
- ون‌دایک، تئون اِی.(1382). مطالعاتی در تحلیل گفتمان، از دستور متن تا گفتمان‌کاوی انتقادی. گروه مترجمان. تهران: مرکز مطالعات و تحقیقات رسانه‌ها.
- همایی، جلال­الدین.(1387). مقام بهار. به اهتمام میلاد عظیمی. من زبان وطن خویشم(نقد و تحلیل­ و گزیدۀ اشعار ملک­الشعراء بهار)چاپ نخست. تهران: سخن.
- یوسفی، محمد‌تقی و هاشمیان، لیلا.(1401). «تحلیل گفتمان سیاست و اجتماع در غزلیات هوشنگ ابتهاج بر پایة نظریة ون دایک»، فصلنامة پژوهش‌های ادبی، 19(76)، 174-145. https://doi.org/10.2634/Lire.19.76.145
ب.منابع لاتین
 Yu, Pauline.(2006).”Comparative Literature In Question” Scholarly Journal, Daedalus: Boston, Spring 2006, page 38.