کاوشی در تطابق آرایِ کلامی ِ شمس تبریزی و محمّد غزالی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار بخش زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه یزد

2 دانش آموختۀ دکتری زبان و ادبیات فارسی /دانشگاه یزد

چکیده

در مباحث کلامی معمولاً مواردی که در آن دیدگاه یک متکلّم با یک عارفِ شناخته شده و صاحب نظر کاملاً مطابقت داشته باشد، تقریباً بسیار اندک است. در این میان، شباهتهای چشمگیری میان آرای کلامی شمس تبریزی، عارف نامدار قرن هفتم و امام محمد غزالی، متکلّم مشهور سدة پنجم هجری دیده می‌شود که تا کنون از دید محققان پنهان مانده و به آن پرداخته نشده است. در این پژوهش با مطالعة آثار شمس و غزالی، دیدگاههای کلامی آنها را احصاء نموده و سپس به بررسی میزان تطابق این دیدگاهها پرداخته ایم. به اعتقاد هر دو آنها، رابطه‌ای مستقیم بین ایمان و معجزه وجود ندارد؛ بلکه ایمان حقیقی را منوط به داشتن معیارهای خاصّی می‌دانند. در مبحث «جبر و اختیار» در پی عرضة راهی میانه، برای بر پا سازی شالودة نظام فکری خود هستند. و در مبحث «حدوث و قدم» ذات و صفات الهی، قائل به بینونیّت ذاتی میان ذات و صفات الهی نیستند. همچنین هر دو ایشان در پی اثبات این مدعا هستند که رؤیت الهی مستلزم قبول تجسیم و جسمانیت و پذیرش کمیّت و مقدار برای ذات اقدس اله نیست و با ترسیم دقیق ماهیّتِ رؤیت، راهی میانة دو حوزة افراط گرایانة حشویه و تفریط گونة معتزله را تبیین کرده‌اند.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

A Deliberation on the Agreement between Shams Tabrizi’s and Muhammad Ghazali’s Ideas on Kalam

نویسندگان [English]

  • Mohammad Khodadadi 1
  • Fatemeh Askarabadi 2
چکیده [English]

In discussions about kalam, usually the cases in which the viewpoints of a speaker and a well-known mystic and scholar are in complete accordance with each other are almost very rare. There are significant similarities between Imam Muhammad Ghazali’s and Shams Tabrizi’s verbal ideas that have been unnoticed from the sight of researchers and have remained understudied. In this study, the researchers have enumerated their views of kalam and then determined their accordance with each other. One of the findings of this study is the indication of the accordance of Shams’s and Ghazali’s thoughts about “faith” with each other, as both of them have valued faith in heart over faith in words, and basically, in higher level, count that as acceptance in heart. Moreover, they both believe that there is no direct relationship between faith and miracle, but that true faith relies on having special qualifications. Also, in the discussion of “predestination and free will”, they have widely criticized the arguments of both absolute determinists and libertarians, pursuing a way to build the basis of their own system of thought. Furthermore, in the discussion of “temporality and eternity” considering the nature and attributes of God, neither of them believe in any separation between the nature of God and his attributes. Also, about “vision” of God, they both try to prove this claim that vision of God does not entail any quantification or embodiment for the holy nature of God.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Mystical literature
  • Ilm al-kalam
  • Shams Tabrizi
  • Imam Muhammad Ghazali
-کتاب­ها
1- قرآن مجید. (1415ه.ق). ترجمۀ محمّد مهدی فولادوند. تهران: دارالقران کریم.
2- ابن بابویه قمی، ابوجعفر محمّدبن علی. (1379). اعتقادات. ترجمۀ سیّد محمّد الحسنی. چاپ سوم. تهران: کتابخانۀ شمس.
3- ابن ندیم، محمّد ابن اسحاق. (1381). الفهرست. ترجمۀ محمّدرضا تجدّد. تهران: اساطیر.
4- اشعری، ابوالحسن علی ابن اسماعیل. (1389 هـ). مقالات الاسلامیین و اختلاف المصلین. به اهتمام محمّد محی الدّین عبدالعمید. چاپ دوم. قاهره: مکتبه نهضت.
5- ایجی، قاضی عضدالدّین. (1997 م). کتاب المواقف. تصحیح عبدالرّحمن عمیره. بیروت: دارالجبل.
6- بدوی، عبدالرحمن. (1374). تاریخ اندیشه ­های کلامی در اسلام. ترجمه حسین صابری. مشهد: آستان قدس.
7- البزودی، محمّد بن محمّد عبدالکریم. (1383). اصول الدّین. تحقیق و مقدمۀ هانز پیتر لینس. قاهره: دار احیاء الکتب الاسلامیه.
8- پورجوادی، نصرالله. (1375). رؤیت ماه در آسمان. تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
9- تفتازانی، سعید­الدّین. (1376). شرح العقاید النسفیّه. سنندج: دارالکردستان.
10- تهانوی، محمّدعلی. (1346). کشّاف اصطلاحات الفنون. تصحیح محمّدعبدالحق و غلام قادر. تهران: خیام.
11- جرجانی، علی بن محمّد. (1405). تعریفات. بیروت: دارالسرور.
12- چیتک، ویلیام. (1388). من و مولانا (زندگانی شمس تبریزی). ترجمۀ شهاب­الدّین عبّاسی. چاپ چهارم. تهران: مروارید.
13- خواجه نصیرالدّین طوسی. (1335). تذکرۀ آغاز و انجام. به کوشش ایرج افشار. تهران: دانشگاه تهران.
14- دین لوئیس، فرانکلین. (1376). مولانا دیروز تا امروز. شرق تا غرب. ترجمۀ حسن لاهوتی. چاپ سوم. تهران: نامک.
15- راغب پاشا، محمّد. (1382 هـ). سفینه الراغب. بولاق. بی­نا.
16- شمس تبریزی، شمس­الدّین محمّد. (1385). مقالات شمس تبریزی. تصحیح محمّدعلی موحد. چاپ سوم. تهران: خوارزمی.
17- شهرستانی، محمّد ابن عبدالکریم. (1362). توضیح الملل (ترجمه الملل و النحل). ترجمۀ مصطفی خالقداد هاشمی. به تصحیح محمّدرضا جلالی نائینی. تهران: اقبال.
18- عاملی، زین­الدّین علی ابن احمد(شهید ثانی). (1409 هـ). حقایق­ الایمان. قم: کتابخانۀ عمومی آیه­الله مرعشی.
19- عطار نیشابوری، فریدالدّین. (1370). تذکرة­الاولیاء. تصحیح محمّد استعلامی. چاپ ششم. تهران: زوّار.
20- عین­القضات همدانی. (1370). تمهیدات. به کوشش عفیف عسیران. چاپ سوم. تهران: منوچهری.
21- ــــــــــــــــــــــ.. (1368). الهی نامه. به تصحیح هلموت ریتر. چاپ دوم. تهران: توس.
22- غزّالی، ابوحامد محمّد. (1359). احیاءالعلوم­ الدّین. ترجمۀ مؤیدالدّین محمّد خوارزمی. به کوشش حسین خدیوجم. تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
23- ـــــــــــــــــــ . (1414). مجموعۀ رسائل (المنقذ من الضلال، القسطاس المستقیم، الجام ­العوام عن علم ­الکلام، روضة الطالبین). بیروت: دارالکتب العلمیه.
24- ــــــــــــــــــ . (1368). کیمیای سعادت. به کوشش حسین خدیو جم. چاپ چهارم. تهران: علمی و فرهنگی.
25- فروزانفر، بدیع­الزمان. (1387). احادیث و قصص مثنوی. ترجمۀ کامل و تنظیم مجدد: حسین داوودی. تهران: امیرکبیر.
26- قاضی عبدالجبار. (1965). شرح اصول الخمسه. قاهره: عبدالکریم عثمان.
27- کلینی، محمّدبن یعقوب. (1365). اصول کافی. چاپ چهارم. تهران: دارالکتب الاسلامیه.
28- مستملی بخاری، ابو ابراهیم اسماعیل. (1365). شرح التعرف لمذهب التصوف. با مقدمه و تصحیح محمّد روشن. تهران: اساطیر.
29- مولوی، جلال­الدّین محمّد. (1363). مثنوی معنوی. به تصحیح رینولد نیکلسون، به اهتمام نصرالله پورجوادی. تهران:  امیرکبیر.
30- نسفی، محمّد بن عمر. (1333 هـ). العقاید النسفیّه. قاهره. ناشر: مصطفی باب حلبی.
31- نسفی، عزیز­الدّین. (1344). کشف الحقایق. تصحیح احمد مهدوی دامغانی. تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
32- ــــــــــــ . (1341). انسان ­الکامل. به تصحیح ماریژان موله. تهران: انستیتوی ایران و فرانسه.
33- هجویری، علی بن عثمان. (1358). کشف ­المحجوب. تصحیح و. ژوکوفسکی. تهران:  طهوری.
34- همایی، جلال­الدّین. (1369). مولوی­ نامه (مولوی چه می­ گوید؟). چاپ هفتم. تهران: مؤسسه نشر هما.
35- ــــــــــــ. . (1368). غزّالی­نامه. چاپ سوم. تهران: مؤسسه نشر هما.
36- الهمدانی­الاسدآبادی، عبدالجبّار. (1965م). شرح­ الاصول الخمسه. قاهره: عبدالکریم عثمان.
- مقاله­
1- کاکایی، قاسم و حقیقت، لاله. (1387). «ماهیّت ایمان از دیدگاه محمّد غزّالی». فصلنامه فلسفه و کلام اسلامی و آینه معرفت. شمارۀ 14، 145 -173.