کاربرد دینی و ادبی و هنری حروف مقطعه قرآنی در ادب پارسی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

استادیار گروه زبان و ادبیّات فارسی، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد ابهر

چکیده

به مجموعة حروف الفبایی که یک یا چند حرف از آن ها، به شکل و ترکیبِ (الر، الم، المر، المص، حم، حمعسق، ص، طس، طسم، طه، ق، کهیعص، ن، یس) در ابتدای 29 سوره از سوَر قرآن قرار دارند، حروف مقطعه می‌گویند. با وجودِ اسرارآمیز بودنِ این حروف، مفسّران و قرآن‌پژوهان به تشریح و تفسیر این حروف پرداخته‌اند و در این زمینه، نظرها و اقوال متنوعی دارند. شعرا و نویسندگان در ادب پارسی، با عنایت به شکل، حالت و ویژگی حروف مقطعة قرآنی و با تکیه بر ارزش های دینی، اعتقادی، تعلیمی، بیانی و بلاغی این حروف، ضمن بیان فضایل، مفاهیم، محتوا، آموزه‌ها و حکایات سوَر مربوط به آن، با جلوه‌های هنری و ادبیِ اقتباس، دَرج، تلمیح و... دست به مضمون آفرینی های بکری زده‌اند و با خَلق ترکیبات، تعابیر و تصاویرِ نغز، از علایمِ ظاهری حروف، به نحو مطلوب، بهره برده‌اند و وقتی این تصاویر، مضامین، تعابیر و ترکیباتِ برساخته از حروفِ مقطعة قرآنی و حروف الفبای پارسی را، با چاشنی ایهام، جناس و دیگر آرایه‌های ظریفِ ادبی درآمیخته‌اند، ملاحتِ آن را بیشتر نموده‌اند. در این مقاله، سعی کرده‌ایم ضمنِ گذری کوتاه به دیدگاه های مفسّران، قرآن‌پژوهان و محققان دینی نسبت به حروف مقطعة قرآنی، با ارائة شواهد شعری و نثری از ساختارها و کاربردهای مشترک و مختلط هنری، ادبی و دینیِ هر دو مقولة حروف در ادب پارسی، جایگاه این حروف را، در خَلق تعابیر و مضامین ادب پارسی، بیشتر بنمایانیم.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

The Religious, Literary, and Artistic Use of Broken Letters of the Quran in Persian Literature

نویسنده [English]

  • Gholamreza Heidary
چکیده [English]

Broken letters include a set of alphabetic letters, among which one or more letters among them have the shape or combination of Alif Lām Rā , Alif Lām Mīm, Alif Lām Mīm Rā, Alif Lām Mīm Ṣād,  Ḥā Mīm, Ḥā Mīm ʿAin Sīn Qāf, Ṣād, Ṭā Sīn, Ṭā Sīn Mīm, Ṭā Hā, Qāf, Kāf Hā Yā ʿAin Ṣād, Nūn, Yā Sīn, figuring at the beginning of 29 out of the 114 Surahs of the Quran. Despite the mysterious nature of these letters, interpreters and Quran scholars have explained and interpreted these letters and they suggest different ideas in this field. Persian poets and authors have engaged in the creation of original themes by considering the form and feature of broken letters of the Quran and by relying on religious, didactic, expressive and, rhetorical values of broken letters in Quran, while explaining the virtues, concepts, content, instructions, and stories in Surahs, and by using artistic and literary devices of adaptation, insertion, allusion, and so on. and they have well benefited from the use of external signs of these letters by creating excellent combinations, interpretations, and images. Therefore, by incorporating these images, themes, interpretations, and combinations made of broken letters of the Quran and Persian alphabetic letters with the flavor of equivoque and pun and other fine literary devices, they have added to its grace and elegance. This study has tried to indicate the role of these letters in creation of interpretations and themes of Persian literature by presenting poetic and prose evidences of common and mixed artistic, literary, and religious structures and applications in both categories of letters in Persian literature, while taking a brief look at the interpreters, Quran scholars, and religious researchers’ views of the broken letters of the Quran.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Broken letters
  • alphabetic letters
  • Persian literature
  • interpretations
-کتاب­ها
1-  قرآن کریم.
2- امیرخسرو دهلوی، محمود. (۱۳۴3). دیوان امیرخسرو دهلوی. تصحیح سعید نفیسی. تهران: جاویدان.
3- انوری، اوحدالدین. (1372). دیوان انوری. به اهتمام محمّدتقی مدرس رضوی (دوجلد). چاپ چهارم. تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
4- اوحدی مراغه‌ای، رکن‌الدین. (۱۳۷۵). دیوان اوحدی مراغه‌ای. به کوشش سعید نفیسی. چاپ دوم. تهران: امیرکبیر.
5- اعتصامی، پروین. (۱۳۷۱). دیوان پروین اعتصامی. به کوشش بدرالدین یغمایی. تهران: آرمان.
6- بنت الشاطی، عایشه عبدالرحمن. (۱۳۸۲). اعجاز بیانی قرآن. ترجمة حسین صاعدی. تهران: علمی و فرهنگی.
7- بهار، محمّدتقی. (۱۳۶۸). دیوان ملک‌الشعرای بهار. به کوشش مهرداد بهار. چاپ پنجم. تهران: توس.
8- جامی، عبدالرحمن. (۱۳۴۱). دیوان کامل جامی. تصحیح هاشم رضی. تهران: پیروز.
9- ____________. (1368). مثنوی هفت‌اورنگ. تصحیح مرتضی مدرس گیلانی. چاپ پنجم. تهران: سعدی.
10- حافظ شیرازی، شمس‌الدین. (1362). دیوان حافظ. به تصحیح پرویز ناتل خانلری. چاپ دوم. تهران: خوارزمی.
11- حسین بن منصور حلاج، (1369). دیوان منصور حلاج. چاپ پنجم. تهران: سنایی.
12- خاقانی شروانی، افضل­الدین. (۱۳۷۳). دیوان خاقانی. تصحیح ضیاءالدین سجادی. چاپ چهارم. تهران: زوار.
13- خواجوی کرمانی، کمال­الدین. (1374). دیوان کامل خواجوی کرمانی. به کوشش سعید قانعی. تهران: بهزاد.
14- دهخدا، علی‌اکبر. (۱۳۷۷). لغتنامه. زیر نظر محمّد معین و جعفر شهیدی. تهران: مؤسسه لغت­نامة دهخدا و دانشگاه تهران.
15- رامپوری، شرف‌الدین. (۱۳۶۳). فرهنگ غیاث اللغات. به کوشش منصور ثروت. تهران: امیرکبیر.
16- زمخشری، محمّدبن عمر. (1389). الکشاف عن حقایق التنزیل و عیون الاقاویل فی وجوه التاویل. ترجمة مسعود انصاری. تهران: ققنوس.
17- سعدی، مشرف­الدین. (۱۳۶۳). کلیّات سعدی. به اهتمام محمّدعلی فروغی. تهران: محمّد.
18- سنایی، مجدودبن آدم. (۱۳۷۴). حدیقه‌الحقیقه و شریعه الطریقه. تصحیح محمّدتقی مدرس رضوی. چاپ چهارم. تهران: دانشگاه تهران.
19- ______________. (۱۳۶۲). دیوان حکیم سنایی. به اهتمام محمّدتقی مدرس رضوی. چاپ سوم. تهران: کتابخانۀ سنایی.
20- سیوطی، جلال‌الدین. (1363). الاتقان فی علوم القرآن (دو جلد). به تصحیح محمّدابوالفضل ابراهیم. تهران: امیرکبیر.
21- شاه نعمت‌الله ولی کرمانی. (۱۳۷۴). دیوان شاه نعمت‌الله ولی کرمانی. با مقدمة سعید نفیسی. چاپ اوّل. تهران: نشر نخستین.
22- شیخ بهایی، محمّدبن حسین. (1374). متن کامل کشکول شیخ بهایی. به کوشش بهمن رازانی. چاپ دوازدهم. تهران: زرین.
23- صائب، میرزا محمّدعلی. (۱۳۶۸). دیوان صائب تبریزی (شش جلد). به کوشش محمّد قهرمان. چاپ دوم. تهران: علمی و فرهنگی.
24- طباطبایی، محمّدحسن. (1374). المیزان فی تفسیرالقرآن (20جلد). قم: جامعة مدرسین حوزة علمیة قم.
25- طبرسی، فضل بن حسن. (۱۳۷۲). مجمع‌البیان فی تفسیرالقرآن. تهران: ناصرخسرو.
26- عراقی، فخرالدین. (1373). دیوان فخرالدین عراقی. به اهتمام سعید نفیسی. چاپ هفتم. تهران: جاویدان.
27- عطار، فریدالدین. (1389). الهی‌نامه. به کوشش حمیدرضا مجدآبادی. تهران: نشر پروان.
28- __________.  (1371). جوهرالذات (دوجلد). تهران: اشراقیه.
29- ____________.(۱۳۶6). دیوان عطار نیشابوری. به اهتمام وتصحیح تقی تفضلی. چاپ چهارم. تهران: علمی و فرهنگی.
30- __________.  (۱۳۷۳). مصیبت‌نامه. به تصحیح نورانی وصال. چاپ چهارم. تهران: زوار.
31- __________. (1345). مظهرالعجایب. تصحیح احمد خوشنویس.. تهران: سنایی.
32- __________. (۱۳۷۰). منطق‌الطیر. تصحیح صادق گوهرین. چاپ هفتم. تهران: علمی و فرهنگی.
33- عنصرالمعالی، کیکاووس بن وشمگیر. (1375). قابوسنامه. به تصحیح غلامحسین یوسفی. چاپ هشتم. تهران: علمی و فرهنگی.
34- قرائتی، محسن. (1383). تفسیر نور (دوازده جلد). چاپ یازدهم. تهران: مرکز فرهنگی       درس­هایی از قرآن.
35-  قُرطبی، محمّدبن احمد. (1364). الجامع الاحکام القرآن (بیست‌جلد). تهران: ناصر خسرو.
36- مکارم شیرازی، ناصر و همکاران. (1381). تفسیر نمونه (28 جلد).چاپ42. تهران: دارالکتب اسلامیه.
37- مولوی، جلال‌الدین محمّد. (1378). فیه مافیه. تصحیح حسین حیدرخانی. چاپ دوم. تهران: سنایی.
38- ______________. (۱۳۶۳). کلیّات شمس تبریزی. تصحیح بدیع‌الزمان فروزانفر. چاپ دوازدهم. تهران: امیرکبیر.
39- ______________. (۱۳۷۲). مثنوی معنوی. تصحیح رینولد نیکلسون. چاپ دوم. تهران: مولی.
40- ناصرخسرو قبادیانی، ابومعین. (1373). دیوان ناصرخسرو قبادیانی. به اهتمام سیدحسن     تقی­زاده. تهران: نگاه.
41- نسیمی، عمادالدین. (1372). دیوان نسیمی. به کوشش یدالله جلالی پندری. تهران: نی.
42-  نورمحمّدی، محمّدحسین. (۱۳۸۲). فضایل قرآن. چاپ سوم. قم: جامعه القرآن الکریم.
- مقاله­
1- لطفی، سیّدمهدی. (1391). «حوزة معنایی حروف مقطعه در قرآن کریم». فصلنامة مطالعات قرآن و حدیث، شمارة 1، 113 – 133.